چهره‌های خسته و تکیده مردان و زنانی که در صف های طولانی، انتظار یک وعده غذا را می‌کشند و یا کودکانی که از فرط گرسنگی نای حرکت ندارند، سوژه مشترک عکس‌های اغلب رسانه‌های جهان در روزهای اخیر است.

«سومالی» فقیر و بحران زده این روزها در پی علل کشورهای غربی و نهادهای امدادرسان، روزهای سختی را پشت سر می‌گذارد. به روایت شاهدان عینی از این منطقه، خانواده ای 10 نفره و شاید پرجمعیت تر فقط روزی نیم دلار درآمد دارند یعنی حدود 600 تومان خودمان!

اما تنها آن‌هایی که سایه بلند مرگ را بر سر بیش از 7/3 میلیون نفر از ساکنان این کشور دیده‌اند، می‌توانند به درستی شرایط بحرانی این منطقه را روایت کنند. سید سلیم غفوری، از مستند‌سازان برجسته کشور که سابقه ساخت مستندهایی از بحران های بین المللی را در کارنامه خود دارد، روایت غم‌انگیزش را از آن چه بر این مردمان می‌گذرد، در گفت وگوی اختصاصی با پایگاه تحلیلی رصد بیان می کند.

- مردم به لحاظ شرایط معیشتی و امکانات بهداشتی در چه وضعیتی قرار دارند و با چه مشکلاتی دست و پنجه نرم می کنند؟

طی 10 سال اخیر که به این کشور سفر کرده ام، دیده ام که مردم سومالی از امکانات بهداشتی و آموزشی محرومند به گونه ای که در پایتخت تنها دو یا سه بیمارستان کوچک وجود دارد که نمی تواند به شکل واقعی جواب گوی نیازمندی های مردم باشد و این امر به وضع نامساعد بهداشتی آن جا بیشتر دامن می زند.

به دلیل 20 سال جنگ داخلی، تخریب خانه ها و نبود امکانات زندگی، قریب به 600 هزار نفر در اردوگاه آوارگان پایتخت زندگی می کنند که از امکانات اولیه نیز محروم هستند. در این کشور اقتصاد پویا وجود ندارد.

به گفته مردم دردمند این کشور، روزانه شاید غذایشان بیشتر از یک پیمانه حبوبات نباشد و درآمد بسیاری از آن ها از روزی نیم دلار معادل 600 تومان تجاوز نمی کند که باید با آن خانواده ای 10 نفره را مدیریت کنند و یا برای تامین مقداری غذا در صف های طولانی به انتظار بنشینند تا شاید آذوقه ناچیزی از سوی سازمان های حقوق بشر نصیب آن ها شود.

به دلیل خشک سالی اخیر کشت و زرع دستی نیز متوقف شده است و مردم نمی توانند حتی غذای روزانه خود را دریافت کنند که این باعث به وجود آمدن موج جدیدی از مرگ و میر کودکان و سوء تغذیه مردم شده است و اگر جامعه جهانی تدبیر و فکر جدی نکند با یک فاجعه انسانی رو به رو خواهیم بود.

- ارائه خدماتی مانند برق، آب و دیگر امکانات در چه وضعیتی است؟

متاسفانه وضعیت خوب نیست، در کشور سومالی هیچ شبکه برق رسانی وجود نداشت و تنها کسانی که وضعیت بهتری داشتند از موتور برق استفاده می کردند.آب آشامیدنی نیز به معنای تصفیه شده وجود نداشت و افرادی که از شرایط مالی بهتری برخوردار بودند از آب بسته بندی شده برای آشامیدن استفاده می کردند اما عموم مردم همان آب باران یا آب چشمه ها را استفاده می کردند که این آب ها وضعیت بهداشتی مناسبی نداشت.مخابرات خوب بود، تقریبا عمده نقاط کشور سومالی تحت پوشش تلفن همراه بود، ولی جاده ها از شروع جنگ های داخلی در سال 91 تقریبا به طور عمده تخریب شده بود که متاسفانه هیچ مرمت و بازسازی روی این جاده ها انجام نشده بود.

- آیا مشکل امنیت هم وجود دارد؟

ما در بیشتر مواقع با محافظ تردد می کردیم چون سومالی قدرت نظامی ثابت برای برقراری نظم و امنیت ندارد اما در خود شهر موگادیشو وضعیت خیلی بهتر بود و امنیت کم و بیش برقرار بود.

از شهر که خارج می شدی امنیتی برقرار نبود، به عنوان مثال برای مصاحبه با شیخ حسن طاهر اویس، رئیس سابق شورای اتحادیه محاکم اسلامی و رئیس کنونی حزب اسلامی سومالی به منطقه دیگری می رفتیم که 400 کیلومتری متری با پایتخت فاصله داشت، در بین راه به روستایی رسیدیم که باید از وسط این روستا برای ادامه مسیر حرکت می کردیم؛ در یک لحظه کوتاه چند نفر از داخل روستا شروع کردند به تیراندازی به طرف ما، سریع برگشتیم و مسیر را از راه دیگری ادامه دادیم البته یکی از همراهان سومالیایی ما در اثر اصابت گلوله، مجروح شد.

از شیخ حسن طاهر اویس پرسیدم چرا این اتفاق افتاد؟ گفت: دلیل خاصی وجود ندارد، بعضی از مواقع به دلیل احساس ترس، یک قبیله یا یک گروه به کسی اجازه ورود به حوزه خود را نمی دهد. حتی ممکن است برای غنیمت گرفتن خودروها این کار را بکنند یا هر چیز دیگر!

- غربی ها در روند جریانات کنونی سومالی چه تاثیری دارند؟

وضعیت کنونی سومالی در نتیجه مداخلات کشورهای غربی و در رأس آن آمریکا به وجود آمده است. سومالی کشور فقیری نیست یعنی اگر از بحران سیاسی نجات پیدا کند می تواند در مناطق حاصل خیز با برنامه ریزی صحیح، امکانات مورد نیاز غذایی را تأمین کند. چون شغل عمده مردم این کشور کشاورزی و دامداری بوده است. هم اکنون نیز موز بسیار مرغوب و خوبی دارند ولی امکان عرضه و فروش و صادرات آن را در بازارهای جهانی ندارند چون زیرساختی برای این کار تعبیه نشده است.

به عنوان نمونه سرانه تعداد شتران، با جمعیت 25 میلیون از کل جمعیت حدود 16 میلیون نفره این کشور بیشتر است که این وضعیت ثروت بالقوه محسوب می شود. اما به دلیل نبود برنامه ریزی، مداخلات کشورهای غربی و حمایت تسلیحاتی نظامی آمریکا از نیروهای شورشی و قبایل، سومالی با چنین بحران هایی مواجه شده است.

- شما که برای تهیه مستند به کشور سومالی سفر کرده اید، ریشه های این وضعیت را در چه می بینید؟

بعد از فروپاشی بلوک شرق و به وجود آمدن چهار قبیله بزرگ در سومالی که به سقوط حکومت زیادباره در سال 1991 منجر شد، اختلافات و جنگ های داخلی بین قبایل گسترش یافت. نتیجه این درگیری ها و نبود یک سیستم اقتصادی برای تامین نیازهای مردم، به فقر و دریافت نشدن نیازمندی ها به خصوص مواد غذایی برای مردم منجر شد که ورود سازمان ملل را به این کشور به همراه داشت.

آمریکا نیز در سال 1992-1993 به بهانه حمایت از سازمان ملل بیش از 35 هزار نیروی نظامی خود را به سومالی فرستاد که این امر با واکنش منفی مردم مواجه شد و علیه مداخله کشورهای غربی ایستادگی کردند که در رأس آن ها نیروهای اسلام گرا و گروه های ملی بودند.

نتیجه این دخالت و اعتراض مردم، سقوط سه فروند بالگرد آمریکایی و کشته شدن تعداد زیادی از سربازها بود اما آمریکا برای آن که نفوذ خود را در منطقه شاخ آفریقا حفظ کند قبایل مختلف سومالی را علیه یکدیگر تجهیز نظامی کرد و با پرداخت پول و سلاح به رؤسای قبایل، جنگ داخلی را به وجود آورد.

متأسفانه پس از آن شرایط به گونه ای پیش رفت که حکومت مرکزی منسجم در این کشور وجود نداشت و هر منطقه از سومالی توسط گروهی اداره می شد. به عنوان مثال در سال های 2003 تا 2005 شهر «موگادیشو» پایتخت سومالی به 16 منطقه تقسیم شده بود که هر منطقه توسط یکی از جنگ سالاران مدیریت می شد.در این بین دادگاه های شرعی و محاکم اسلامی برای حل و فصل مشکلات مردم تشکیل شد و تا سال 2006م توانستند کنترل تمام سومالی را در اختیار بگیرند و به سیطره جنگ سالاران خاتمه بدهند و نظم و امنیت به صورت نسبی در این کشور برقرار شد.

اما آمریکایی ها از ترس گسترش اسلام گرایی در منطقه به مخالفت با اتحادیه محاکم اسلامی پرداختند که در این زمان کشور اتیوپی با حمایت، برنامه ریزی اطلاعاتی، عملیاتی و به نیابت آمریکا به خاک سومالی حمله کرد و اوایل 2007 میلادی این کشور را اشغال کرد که بعد از این مقطع، دور جدیدی از جنگ های داخلی در سومالی آغاز شد.

نیروهای اسلام گرا در این بازه زمانی به گروه های تندرو تبدیل شدند و به یارگیری و عضوگیری علیه ارتش اتیوپی پرداختند.

نیروهای اتحادیه آفریقا نیز به بهانه برقراری صلح، نظم و امنیت وارد سومالی شدند ولی نیروهای اسلام گرا آن ها را به رسمیت نشناختند و دوباره درگیری ها شدت گرفت.

نیروهای ارتش اتیوپی که تلفات زیادی داده بودند بعد از دو سال درگیری و به جا گذاشتن خرابی و آواره کردن موج زیادی از مردم سومالی و از بین بردن منابع تامین غذایی از سومالی خارج شدند.

درگیری بین قبایل تجهیز شده از سوی آمریکا با نیروهای اسلامی و گروه الشباب تاکنون ادامه دارد به گونه ای که این کشور ثبات اقتصادی و سیاسی خود را از دست داده است و در عمل به صورت روزمره کارها انجام می شود.

در حال حاضر به دلیل نبود ذخایر غذایی و خشک سالی، هیچ منبع امدادرسانی وجود ندارد تا نیازمندی های مردم را برطرف کند.

- رسانه های غربی چه میزان اخبار و رویدادهای این کشور را منعکس می کنند؟

مطبوعات و به ویژه رسانه های غربی، سرزمین سومالی را فراموش کرده اند به گونه ای که طی سال کمترین حجم اخبار و اطلاعات را نسبت به دیگر مناطق جهان از سومالی دریافت می کنیم. در شرایط قحطی سومالی هیچ کس به ریشه های این بحران توجه نکرده که قحطی و خشک سالی درنتیجه چه شرایط و فرآیندی به وجود آمده است.

شاید این روند ظاهری قحطی در دنیای امروز قابل کنترل و مدیریت باشد اما توجه رسانه های غربی به ظاهر قحطی سومالی حل ریشه ای بحران نیست و فقط برای پاسخ دادن به وجدان عمومی نسبت به این بحران انسانی واکنش نشان داده و فعالیت کرده اند. این رسانه ها به نوعی می خواهند جوابگوی افکار عمومی باشند که اگر می خواستند به رسالت حرفه ای و انسانی خود عمل کنند باید از این بستر استفاده بهتری می کردند.

- رسانه ملی کشورما چقدر روی واقعیت های این موضوع کار کرده است؟

متأسفانه رسانه ملی نیز در این موقعیت به ریشه های بحران نپرداخته که بخشی از این وضعیت به دلیل نداشتن اطلاعات دقیق و کافی از آن منطقه است. در جذب مشارکت ملی و مردمی در مقطع کنونی صداو سیما می تواند تاثیر به سزایی داشته باشد.

- کمک های سازمان ملل متحد و حقوق بشر تاکنون چه میزان برای حل بحران مردم سومالی موثر بوده است؟

در این زمینه کارهایی صورت گرفته و بخشی از نیازمندی های مردم ارسال شده است اما هنوز به شکل جدی کمک ها به مناطق داخلی سومالی نرسیده ، در حقیقت کمک رسانی واقعی این است که مایحتاج مردم به دست خودشان برسد.

نکته دوم این که متأسفانه سازمان ملل تلاش جدی برای رفع بحران سومالی انجام نداده است و می توانست برای جلوگیری از گسترش بحران جدی تر وارد شود.

بی تفاوتی کشورهای غربی و جامعه جهانی به وظیفه خودشان در این باره باید مورد بررسی قرار گیرد چون هیچ تضمینی برای ادامه نیافتن این بحران در سومالی وجود ندارد.در واقع وجدان بیدار ملت ها باید مطالبه مردم سومالی را از دولت ها و سازمان ملل مورد تأکید قرار دهند چون پس از رفع مقطعی مشکل این وضعیت دوباره تکرار می شود.

- چه واقعیتی در سومالی از چشم رسانه ها دور مانده است؟

بزرگ ترین واقعیتی که وجود دارد و رسانه ها کمتر به آن پرداخته اند اتفاقات و درگیری های این کشور بر اساس حمایت های غرب و آمریکا از گروه های متخاصم علیه یکدیگر است. در مستند بحران سومالی، ما نیز بحث ذخایر نفتی این کشور را دنبال کردیم که چرا اکنون استخراج انجام نمی شود؟ براساس شواهد و مستندات در دهه 80 گروه های اکتشافی در این کشور فعالیت می کردند ولی اکنون این عملیات توسط آمریکا متوقف شده است.

در تحلیلی، کارشناسان آفریقا و سومالی عنوان کردند علت این جنگ ها نبود دولت مرکزی و وجود منابع نفتی برای استخراج است.

آمریکا به دنبال این است که هر زمان دولتی وابسته در سومالی روی کار آمد شرایط استخراج ذخایر نفتی را به نفع خود رقم بزند.

- در چه شرایطی مستند سومالی را تهیه کردید و بیشتر به چه نکاتی پرداختید؟

مستند پنج قسمتی «آخرین فرزندان سومالی» حاصل نتیجه سفر 25 روزه و مصاحبه با جناح ها و گروه های مختلف در این کشور بود که در آن به وضعیت به وجود آمدن بحران در سومالی، آوارگان، اردوگاه ها و جنگ های داخلی این کشور پرداختیم.وقتی که برای تهیه این مستند به سومالی سفر کرده بودیم، گروهی به نام اتحادیه محاکم اسلامی قدرت را در دست گرفته بودند.

بنابراین ما با رهبران اتحادیه محاکم اسلامی ملاقات و مصاحبه داشتیم. در آن دوره با «شیخ شریف احمد» رئیس جمهور کنونی دولت موقت سومالی مصاحبه ای انجام دادیم، البته الان حوزه نفوذ ایشان خیلی کم است و بعد از آن متاسفانه سومالی به سمتی رفت که به صورت ملوک الطوایفی اداره می شود.

شیخ شریف احمد معتقد است؛ به طور کلی اگر غربی ها از حمایت نیروهای مسلح در سومالی دست بردارند و اجازه دهند که مردم خودشان مسائل شان را حل و فصل کنند، مشکل مردم سومالی رفع خواهد شد. ریشه مشکلات معیشتی امنیتی سومالی در مداخله غربی هاست و گروه های مختلف اسلامی با همکاری یکدیگر می توانند امنیت را در سومالی برقرار کنند.

در ادامه تهیه این مستند به بررسی مشکلات اردوگاه ها و وضعیت زندگی مردم پرداختیم؛ با توجه به سال های متمادی جنگ داخلی، مردم در مناطق مختلف خانه هایشان را از دست داده و به پایتخت پناه آورده بودند. دولت موقت نیز در پایتخت کمپ ها و اردوگاه هایی را درست کرده بود که مردم در آن جا ساکن شوند.

این کمپ ها با وضعیتی بسیار نامساعد در اختیار آن ها قرار می گرفت به گونه ای که این نوع زندگی برای بشر امروزی قابل تحمل و درک نیست، به عنوان مثال کپر مانندی را در نظر بگیرید که از شاخ و برگ درختان درست کرده بودند و پلاستیکی هم روی آن کشیده بودند. هر کپر 12 متری برای یک خانواده 10 نفره و یا بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت.

زمانی که باران می آمد، امکانات این کپرها مانع نفوذ آب به داخل نمی شد. این نمونه ای کوچک و ناچیزی از شرایط اسفناک زندگی مردم قحطی زده سومالی است.

نمونه ای دیگر این که در شهر موگادیشو، پایتخت سومالی چیزی به نام سیستم جمع آوری زباله وجود نداشت و زباله ها در سطح شهر رها بودند که وضعیت بهداشتی ناهنجاری را به وجود آورده بود.

در اردوگاه آوارگان نیز به دلیل نبود بهداشت، بیماری های پوستی و گوارشی شیوع زیادی داشت و بیماری وبا نیز امسال جان بسیاری از مردم مسلمان سومالی را گرفته است.با این وجود در روزهایی که در موگادیشو بودیم تقریبا هیچ خانمی را بدون حجاب ندیدیم و همه به صورت اختیاری حجاب کامل داشتند و عموم مردم نیز عامل به احکام اسلامی از قبیل نماز و روزه و دیگر امور بودند. برای ما جالب بود با این که در چنین وضعیتی زندگی می کنند اما پایبند به اصول دینی و مذهبی هستند.اما این سوال بی پاسخ مانده است که سازمان ملل متحد و کشورهای مدعی حقوق بشر تا چه زمانی می خواهند درباره این کشور قحطی زده و بحرانی چاره اندیشی کنند تا شاهد روبه رو شدن با فجایع انسانی بدتر از وضعیت کنونی نباشیم؟
منبع: روزنامه خراسان