زنان و مزاحمت های خیابانی

 آناهیتاپاکزاد

«جامعه» مثل یک باغ است که در صورت بی توجهی و مراقبت نکردن، علفهای هرز در آن می رویند و این آفت می تواند برای هر باغی مخرب و نگران کننده باشد.به عبارت دیگر هر جامعه ای به مراقبت ، بازرس و نظارت نیازمند است و کوتاهی در انجام چنین عملی می تواند ظهور ناهنجاریهایی نظیر «مزاحمت هایی خیابانی» را به دنبال داشته باشد، پدیده ای که اینک آسایش و امنیت شهروندان و بخصوص زنان را به مخاطره انداخته است و همه شهروندان به طور علنی شاهد این پدیده زشت و مذموم هستند، کم و بیش اکثر خانواده ها را تهدید می کند. امروزه پدران ومادران نگران و دلواپس دخترانشان هستند. اگر به دو نمونه ذیل توجه کنیم، می توانیم ضرورت آسیب شناسی چنین پدیده ناهنجاری را در یابیم.
زن 28 ساله است. کنار خیابان منتظر تاکسی می ایستد. ماشین ها بوق می زنند. یکی نه..دوتانه...دهها ماشین. گاهی یک بوق یا بیشتر. ازدورچراغ خود را روشن و خاموش می کنند. برخی کاملاُ می ایستند و منتظر می مانند. بعضی به یک نیش ترمز بسنده می کنند. بیشتر آنها دنبال مسافر نیستند . اما برای هر زنی که کنار خیابان ایستاده باشد بوق می زنند فرقی نمی کند چه کسی باشد؟!
دختر 25 ساله است. عرق کرده، از گرمای هوا به پیاده روی پارک پناه می برد.چند پسر جوان زیر سایه درخت دور هم جمع اند. یکی از آنها سرش را به سوی او بر می گرداند. بقیه هم... متلک گویان تعقیبش می کنند . دختر وحشت زده دوباره به خیابان پناه می برد. آفتاب داغ پوستش را می سوزاند. اما اینجا خودش را بیشتر در امان می بیند.

شاید حجم مزاحمت هایی که زنان در خیابانها با آن روبرو هستند به قالب آماردر نیاید.اما فقدان آمار به معنای نبودن چنین معضلی نیست. تقریباً همه زنان در هر موقعیت سنی و با هر نوع حجاب و پوشش و با هر ترکیب ظاهر و چهره در تمام ساعات شبانه روز با این مزاحمت های خیابانی روبرو شده اند. «بوم و سه پایه نقاشی دستم بود. می رفتم کلاس نقاشی، پسری مزاحمم شد. می خواستم اهمیتی ندهم اما دست بردار نبود. جیغ کشیدم. می خواستم مردم بفهمند که آن پسر مزاحم من شده است . اما همه طوری نگاهم کردند که انگار خود مقصرم...». هر چند تجاوز هتک حیثیت از جمله مشخص ترین نمودهای آزارهای جنسی است که در جوامع مختلف نسبت به زنان اعمال می شود اما دامنه آزارهای جنسی فقط محدود به این موارد نیست. مزاحمت های خیابانی بویژه در کشورما چنان شکل ملموس و محسوسی پیدا کرده که گویا بروز چنین پدیده ای در روابط میان زنان و مردان جامعه اجتناب ناپذیر به نظر می رسد. از دیدگاه روان شناختی و جامعه شناختی اهمیت طرح این موضوع بیشتر از آن رو است که زنان آسیب دیده از این آزارهای جنسی چنان سرخورده و منفعل می شوند که گاه برای مقابله با عواقب آن حضور اجتماعی خود را محدود می کنند. مزاحمان خیابانی نیز در نبود پیگردهای قانونی و مانعی خاص بر عمل خلاف خود اصرار می ورزند و در برخی مواقع کار صرفاً از فراهم آوردن یک مزاحمت خیابانی،گفتن چند کلامی به عنوان متلک و...فراتر می رود: دختر 17 ساله ای که توسط دو جوان موتور سوار ربوده شده و تا نیمه های شب به وسیله چند مرد مورد تعرض قرار گرفته بود، با کمک یک مامور شهرداری از دست آنها نجات یافت. این دختر که ناهید نام دارد در حالی که از ترس به شدت می لرزید و گریه می کرد در اداره آگاهی گفت:«وقتی در راه بازگشت به خانه بودم، محمود پسری که قبلاً هم چند بار در خیابان مزاحم من شده بود همراه یک جوان دیگر با موتور جلوی مرا گرفتند و می خواستند مرا سوار موتور کنند...من مخالفت کردم. اما یک دفعه یک چاقو در آورده و با تهدید مرا سوار موتور کردند ،بعد...مرا به یک ساختان نیمه کاره بردند که سه چهارمرد ناشناس در آنجا مشغول کشیدن تریاک بدند. من از طرف همه آن مردها مورد آزار قرار گرفتم.»
دکتر سهیلا شهشهانی محقق مسائل زنان و استاد دانشگاه مهترین عامل بروز و تشدید مزاحمت های خیابانی را در فرهنگی می داند که در آن به هر مردی این حق داده می شود که به خاطر مرد بودن و قدرت فیزیکی بیشتر داشتن به هر زنی به عنوان یک طعمه جنسی نگاه کند. او می گوید:«البته این نکته را هم باید مد نظر داشته باشیم که وقتی صحبت از تعرض به حریم زنان در جامعه به میان می آید، نمی توان این حریم را در متراژ خاصی محدود کرد. اصلاً این حریم چند متری است و حضور زن و مرد در کنار همدیگر بعد از چند متر تجاوز به حریم محسوب می شود اما ما در زندگی اجتماعی قرار دادی داریم که شاید نانوشته باشد اما از اجرای آن گریزی نیست. همان گونه که روابط خانوادگی بر پایه وظایف و انتظارات متقابل اعضای خانواده بنا گذاشته می شود در رابط اجتماعی نیز افراد می آموزند که حریم یکدیگر را در نظر بگیرند و به حقوق هم احترام بگذارند. این حریم کاملاً فرضی است. مصداقهای آن در رفتارهای اجتماعی خود را نشان می دهد. حالا فرقی هم نمی کند که چه کسی این حرمت را می شکند یا حریم را نقض می کند. مهم این است که تمام اعضای جامعه باید بیاموزند که از حق برابر و مساوی در روابط اجتماعی برخوردارند» علی رغم همه این تاکیدها فرزندان پسر کمتر در محیط خانواده این را می آموزند که «زن محترم است» و ایجاد مزاحمت برای زنان و دختران در خیابان عمل ناپسندی است. بلکه بیشتر این دختران هستند که مورد خطاب قرار می گیرند و از آنها خواسته می شود مراقب رفتار، پوشش و حرکات خود باشند. مزاحمان خیابانی گروهی ناهمگون و متفاوتی هستند. جوان، نوجوان، پیر و معمولاً در هر شغل و مرتبه اجتماعی...اما در یک ویژگی مشترکند. همه آنها مردند، مردانی که خود مادر، همسر،خواهر ودختر دارند و شوهر، پدر و برادر هستند اما گویا وقتی در موقعیت آزار رسانی و ایجاد مزاحمت به یک زن قرار می گیرند همه اینها را فراموش می کنند.
اینجا یک خیابان شش متری معمولی در جنوب غربی تهران است و می تواند در هر نقطه دیگر شهر هم باشد. جلوی مغازه، تهیه مسکن پاتوق پسرهای محله است. یک قنادی، مغازه خواربار فروشی، ساندویچی و کمی دورتر هم یک کتابفروشی قرار دارند. معمولاً بیشتر زنان و دختران محله برای خرید، رفتن به مدرسه و انجام کارهای دیگر از این خیابان و ازمقابل این مغازه ها عبور می کنند و معمولاً هم توسط پسرهایی که آنجا جمع می شوند یا متلک می شنوند یا آزار می بینند یا سنگینی نگاههای آنها را روی خود احساس می کنند. هر چند زنان توسط مردان آزار جنسی می بینید اما به عنوان مادر در محیط خانواده به پسران خود نمی آموزند که در خارج از خانه برای دختران ایجاد مزاحمت نکنند یا کمتر عمل خطای فرزندان خود را به آنها گوشزد می کنند. نه تنها در خانواده، بلکه در جامعه نیز نهاد، رسانه یا مرکزی خود را موظف به ارائه این قبیل آموزشها نمی داند. یک جامعه شناس می گوید:« عجیب این است که حتی وقتی زنی آزار جنسی می بیند یا مورد مزاحمت خیابانی قرار می گیرد دیگران طوری او را وارنداز می کنند که گویا اشکال از خود اوست. در چنین مواقعی یا به ظاهرش نگاه می کنند تا از شکل و حجابش ایراد بگیرند و یا در حرکات و رفتارش دنبال علت می گردند.»
به اعتقاد این متخصص جامعه شناس باید صراحت بیشتری به اجرای قوانین در این زمینه همت کرد: «هنوز فراموش نکرده ایم که چند دختر شاگرد اول دانشگاه هنگامی که سوار ماشین خود در بزرگراه مشغول رانندگی بودند، به دلیل آزار رسانی چند پسر در خوردروی دیگر، تعادل خود را از دست داده و در یک تصادف هر سه نفر آنها از بین رفتند، طبق ماده 619 قانون مجازات اسلامی «هر کس در اماکن عمومی یا معابر متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان بشود یا با الفاظ و حرکات مخالف شؤون و حیثیت به آنان توهین نماید،به حبس از دو تا شش ماه و تا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد».
در دیگر مفاد قانون نیز بر تنبیه فرد مجرم تاکید شده است. از آن جمله ماده 618 قانون مجازات اسلامی است که می گوید:« هر کس با هیاهو و جنجال یا حرکات غیر متعارف یاتعرض به افراد موجب اخلال نظم و آسایش و آرامش عمومی گردد یا مردم را از کسب و کار بازدارد، به حبس از سه ماه تا یک سال و تا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد». هر چند زنان با استناد به این مواد قانونی می توانند مزاحمان را به مراجع قضایی معرفی کرده و خواستار پیگیری قانونی شوند، اما کمتر زنی تا پای معرفی افراد خاطی و به مجازات رساندن آنها پیش می رود. شاید فراوانی چنین برخوردها و مزاحمت هایی در زندگی زنان و از سویی دشوار بودن مراحل طرح دعوی در محاکم، زنان را از صرافت پیگرد قانونی می اندازد. گو این که باید نوع برخورد مردم با زنی که مردی برای او مزاحمت ایجاد کرده را نیز در نظر گرفت. دکتر شهشهانی معتقد است:« آماری در زمینه مزاحمت های خیابانی نداریم. چون دامنه این مزاحمت ها گسترده و متنوع است. این مساله بیشتر احساسی است. در واقع شنیده ها و دیده های ما این اطلاعات را به دستمان می دهد که نسبت به گذشته چقدر این نوع برخوردها بیشتر شده و...اما یک مساله همیشه بوده و آن هم این که مرد به خودش اجازه می دهد در هر مرتبه وشخصیتی به یک زن که جزو محرمان خودش نیست و فکر می کند مساله ای برایش ایجاد نمی کند، به صورت طعمه نگاه کند. حتی الان مثل قبل نیست که به عنوان مثال پوشش کمتر موجب عکس العمل بیشتر شود. چرا که می بینیم زنان حتی با داشتن چادر و یک حجاب کاملاً پوشیده باز هم از تعرض در امان نیستند،». با این حال در برخی از اظهار نظرهای مردم و حتی کارشناسان باز هم زنان مقصر اصلی شناخته می شوند. یک مدرس دانشگاه در مصاحبه ای می گوید:« رفتار خانم ها این امید را به تعداد زیادی مزاحم می دهد که این اجازه را دارند تا به او دست اندازی کنند. وقتی ماشین صدتا بوق می زند، کافی است 20 نفر سوار نشوند و یک نفر سوار شود!!».
همین استاد دانشگاه البته به هم ریختگی و توقعات، نیازها و دریافت پاسخ آنها را هم از جمله علل بروز و تشدید پدیده مزاحمت های خیابانی می داند: «بالا رفتن سن ازدواج، متلاشی شدن خانواده ها، عدم تعهد پذیری زن و مرد در محیط خانواده و مشکلاتی از این قبیل منجر به بروز عقده های جنسی در افراد می شود. که گاهی مردان ازطریق آزار رسانی جنسی خیابانی سعی دارند، به نوعی نیاز خود را برطرف کنند،»
نداشتن اعتماد به نفس و به خود باوری نرسیدن زنان و نوع برخوردهای اجتماعی و مقصر اصلی جلوه دادن زنان به دلیل بافت فرهنگی و تربیتی خانواده ها حاشیه امن را برای مردان مزاحمت آفرین بیشتر می کند. در بسیاری از کشورها بر لزوم یادگیری دفاع شخصی توسط زنان تاکید می شود، اما به دلیل نبودن یک رهیافت منسجم، منطقی و قابل قبول در جامعه ما حتی وقتی زن در مقام دفاع از خود قرار می گیرد، مانند این است که می پذیرد خودش را در وضعیت مبهمی قرار دهد. گاه این وضعیت علیرغم دشواری چندان پیچیده نیست. زن 35 ساله است با مانتوی خاکستری و شال سفید. تعریف می کند : «صبح روز جمعه برای رفتن به خانه پدرم سوار یک ماشین شدم . چون روی صندلی جلو کنار راننده یک مرد دیگر هم نشسته بود، حدس زدم که ماشین مسافربر است. کمی بعد مردی که پهلوی راننده بود رو به او گفت: «خانه که خالی است، ما هم بیکاریم، برویم خانه!» اولش حواسم نبود. اصلاً به نظرم نمی آمد که منظوری داشته باشند. اما دوباره حرفش را تکرار کرد. این بار برگشت به سمت من و گفت: قرارنداری، بیا برویم خانه خالی داریم». خیلی عصبانی شدم. نمیدانم چطور به خودش اجازه داده بود که این طوری با من حرف بزند. سر یک چهار راه وقتی ماشین پشت چراغ قرمز ایستاد، چشمم به دو مامور نیروی انتظامی افتاد که کنار افسر راهنمایی و رانندگی ایستاده بودند. بلافاصله از ماشین پیاده شدم و موضوع را به آنها گفتم. خوشبختانه آنها هم خیلی سریع واکنش نشان دادند البته مدتی مجبور شدم برای رفتن به کلانتری و تشکیل پرنده و...وقت صرف کنم، اما روزهای آخر واقعاً پشیمانی را در چهره آن دو جوان می دیدم، شاید با این کار من تنبیه شده و بدانند که حق ندارند به راحتی به هر کس توهین کنند». اما همیشه هم زنانی که در موقعیت دفاع از خود قرار می گیرند ، نمی توانند به آنچه پیش می آید و تصمیمی که قانونی برایشان خواهد گرفت، اطمینان داشته باشند. راضیه دختر 14 ساله ای که در نیمه شب به همراه مادرو خواهر کوچکش عازم منزل بود که ناگهان با مزاحمت یک جوان دکه دار روبرو شد نیز صادق است. راضیه در دفاع از خود با آجر و شیشه چند ضربه به جوان مزاحم وارد می کند که بر اثر شدت جراحات وارده در بیمارستان جان می سپرد. تاکنون تلاشهای زیادی صورت گرفته تا با توجه به مواد 61 و 625 قانون مجازات اسلامی عمل این زن دفاع مشروع تلقی شده و حکم برائت او صادر شود اما در حال حاضر امور در جهتی پیش رفته است که زنان زیادی هم که در خیابان مورد بی احترامی قرار می گیرند، این امر را پدیده ای عادی و جزء لاینفک زندگی خود قلمداد می کنند و مردان برای خود حقی را متصور می شوند که مطمئناً در اثر اهمال و کوتاهی مراجع قانونی و نهادهای متولی و سیاستگذار در حفظ امنیت محیط جامعه، خود را کاملاً در دستیابی به آن محق جلوه می دهند.