از : دکتر محمدرضا جواهری
استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

گفتار سیره و رفتار معصومان علیهم السلام راهنمای بشریت در جهت آئین مهرورزی است . همه معصومان و امام رضا علیه السلام الگوی عالی برای آموزش آئین مهرورزی به جهانیان اند. نهی ها و نکوهش های امام رضا علیه السلام در راستای مبارزه با موانع مهرورزی بوده و امر و فرمان ها نیز برای دعوت مردم به مهرورزی نسبت به مومنان و مهربانی بابندگان خدا و عموم انسان ها برای رستگاری آنان است .
یکی از موضوعات مهمی که می تواند مکتب مهرورزی اهل بیت علیهم السلام را نشان دهد موضوع « حرص » است . بررسی ابعاد حرص و شناخت ماهیت و حکم « حرص دنیوی » و « حرص اخروی » از منظر امام رضا علیه السلام تابلو راهنمای آئین مهرورزی رضوی است .
حرص در آئینه کلام امام رضا علیه السلام در دو مفهوم متضاد با دو حکم متفاوت به کار رفته است ....


علاقه شدید به ثروت اندوزی و مظاهر دنیاگرایی در واقع « حرص دنیوی » است و همین حرص مانع بزرگ مهرورزی نسبت به انسان هاست و بر همین اساس از جانب امام رضا علیه السلام به شدت محکوم و نکوهش شده است .
علاقه شدید به انجام کارهای خیر در اجتماع و اراده قوی برای قضای حوائج مومنان و سرور و شادی قلبی آنان و دفع بدی از آنان نیز « حرص اخروی » وزیر بنای آئین مهرورزی است و از این رو امام رضا علیه السلام عموم مسلمانان را به آن امرکرده وبه سوی آن فراخوانده اند. واژه حرص در کلام امام رضا علیه السلام در دو قسم مخالف و متضاد به کار رفته است . براساس رهنمودهای امام هشتم علیه السلام « حرص » دارای اقسام : زشت و زیبا بد و خوب نهی شده و امر شده حرام و حلال مذموم و ممدوح زیان بار و سودمند هلاک کننده و نجات بخش است . البته در میان مردم مفهوم منفی حرص بیشتر شناخته شده و رایج است . عموم مردم با حرص زیان بار و زشت آشنایند و گرفتاری آنان به این نوع از حرص مانع زندگانی سالم و رشد و تکامل اخلاقی آنان است .
حرص در لغت به معنای علاقه شدید میل فراوان رغبت بسیار و افراط در اراده است (1 ) . بررسی انگیزه و هدف و موضوع و متعلق حرص بهترین ملاک و معیار برای درک ماهیت حرص و روشن شدن اقسام آن است .
حرص زشت و ویرانگر
علاقه بی حد و حساب به جمع آوری ثروت و رغبت شدید به اندوختن اموال نیرومندترین و مشهورترین قسم از حب دنیاست . پول دوستی بی پایان و ثروت اندوزی بی نهایت علت غرق شدن در دنیاگرایی و عامل هلاکت و نابودی است (2 ) .
امام رضا علیه السلام فرموده اند : ایاکم و الحرص والحسد فانهما اهلکاالامم السابقه (3 ) . از حرص و حسد بپرهیزید و دوری کنید همانا آن دو امت های پیشین را هلاک و نابودکرده اند. مطابق این حدیث رضوی زیان حرص آن قدر زیاد است که منتهی به هلاکت امت هاشده و می شود. حرص در رفاه طلبی و سرمایه داری و افزون خواهی های مادی عمومی تنها افراد را نابود نمی کند بلکه عامل نابودی امت ها و حکومت ها و تمدن هاست .
با دعوت به زهد و قناعت و تقوا و بازداشتن مردمان از روی آوردن به انباشت ثروت و کالا و مبارزه با زرق و برق دنیا و تجمل گرایی و تشریفات دنیوی می توان قدری حرص آنان را محدود و کنترل نمود.
علاقه شدید و تمایل فراوان به ثروت و سرمایه عامل آلودگی انسان ها به روش های کثیف و راه های ننگین و ابزارهای پلید برای رسیدن به هدف های مادی است و باعث سقوط فرد و جامعه می شود. رباخواری دزدی رشوه خواری ظلم اقتصادی قتل قاچاق فروشی غارت و چپاول اموال عمومی خودفروشی جاسوسی رواج فحشا کم فروشی غش زدن فریبکاری و... راه کارهایی است که حریص با آن ها به جمع آوری مال و ثروت می پردازد. بنابراین حرص موجب پیدایش و گسترش فساد اقتصادی و در نهایت سقوط اخلاقی و هلاکت است . حرص فضیلت ها و مکارم و ارزش های اخلاقی را از بین می برد. این لوازم ایجابی و سلبی حرص که همواره با حرص است و از آن جدا نمی شود عوامل و علل هلاکت امت هاست . امام رضا علیه السلام نیز با آگاهی و شناخت این لوازم تفکیک ناپذیر حرص مسلمانان را از حرص برحذر داشته و اثر نهایی حرص ورزی عمومی را که هلاکت امت ها است بیان کرده اند.
در حدیث دیگر امام رضا علیه السلام فرموده اند : لاتحدثوا انفسکم بالفقر ولا بطول العمرفانه من حدث نفسه بالفقربخل و من حدثها بطول العمر حرص (4 ) . به خودتان از فقر و طول عمر سخن مگوئید هرکس به خودش از فقر سخن بگوید بخیل شود و هرکس به آن از طول عمرسخن گوید حریص گردد.

مطابق این حدیث رضوی ترس از فقر عامل بخل است و وحشت از ناداری دستان انسان را می بندد و او را از سخاوت و انفاق در راه خدا محروم می نماید. سخن گفتن از طول عمر نیز انسان را حریص بار می آورد. تلقین عمر طولانی به نفس رام نشدنی موجب افزایش روحیه دنیاگرایی و خودخواهی انسان می گردد و علاقه شدید به جمع آوری مال و ثروت و پاسداری از آن انسان را از خدا و کار برای آخرت باز می دارد.
محمدبن اسماعیل بن بریع گفته است امام رضا علیه السلام فرمود : لا یجتمع المال الا بخصال خمس : ببخل شدید و امل طویل و حرص غالب وقطیعه الرحم و ایثارالدنیاعلی الاخره (5 ) . مال جز با پنج خصلت جمع نمی شود : بخل شدید و آرزوی طولانی و حرص غالب و قطع رحم و برتری دنیا بر آخرت .
بدیهی است علاقه شدید به مال موجب جمع آوری ثروت می گردد. آدم حریص تمام هدف زندگانی اش گردآوری ثروت است و از هر راه نادرست و با هر وسیله کثیف و ابزار پلید برای رسیدن به همین هدف شب و روز تلاش می کند و در آخر عمر ثروت فراوان به دست آمده از راه های حرام را برای بهره برداری دیگران می گذارد و می رود.
حرص زیبا و ارزشمند
حرص برای ثروت دنیا ریاست قدرت شهوت و برای جلوه ها و مظاهر دنیاگرایی و در یک جمله حرص برای خود حرص حیوانی پلید منکر و از رذایل اخلاقی است اما حرص برای دیگران و دلسوزی و علاقه شدید به کمک مالی به دیگران و قضای حوائج مومنان و سودرسانی به آنان وحل مشکلات انسان ها و هدایت و نجات آنان حرص ارزشمند زیبا معروف و از فضایل و مکارم اخلاقی است .
سیره و رفتار پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و سلم واهل بیت علیهم السلام بهترین سرمشق و نمونه برای بشریت در این نوع از حرص زیبا و ثمربخش است . امام رضا علیه السلام هم خود پیشگام در چنین حرصی بوده اند. هم مسلمانان را به آراستگی به آن فراخوانده وفرموده اند : احرصوا علی قضا حوائج المومنین وادخال السرور علیهم و دفع المکروه عنهم (6 ) . بر قضای حوائج مومنان و خوشحال نمودن آنان و برطرف نمودن مکروه و بدی از آنان حریص باشید.
این سخنان گهربار امام رضا علیه السلام برای همیشه زنده و راهگشاست و در جهان امروز و در جامعه اسلامی آثار فوری کاربردی فراوانی در توسعه اقتصادی و پیشرفت مادی و معنوی و سعادت امت اسلامی دارد. در این حدیث شریف رضوی مسلمانان جهان امر به حرص شده اند و امام هشتم علیه السلام از آنان دعوت کرده اند که حریص باشند. اما نه حریص بر جمع آوری ثروت برای خویش بلکه حریص بر کمک و یاری مومنان و بندگان خدا برای سه کار : « قضای حوائج آنان » و « شادکامی قلبی آنان » و « دفع هرگونه بدی از آنان » . اگر مسلمانان جهان خود را متعهد بدانند قدم کوچکی در این مسیر بردارند و جهت گیری حرص خود را با این سه کار هماهنگ نمایند مشکلات جهان اسلام در همه کشورها و به ویژه فلسطینیان به سرعت و به آسانی حل می گردد.
حرص بر انجام حاجات مومنان
علاقه شدید به قضای حاجات مومنان و تمایل زیاد به برطرف نمودن نیازهای مومنان نیازمند به خودسازی و تهذیب نفس است . تبدیل حرص مادی و خوددوستی انسان به علاقه جدی و شدید به رفع مشکل مادی دیگران و انجام کارهای دیگران و تامین نیازهای اقتصادی مومنان تحول ارزشمند در جهت گیری و متعلق حرص است و امام رضا علیه السلام پیروان خویش را به همین تحول بزرگ روحی فرمان داده و فراخوانده اند.
این که انسان با علاقه فراوان کوشش کند حاجت برادر مومن خویش را برآورده کند و از او دستگیری نماید بسیار ارزشمند و زیباست . دویدن و تلاش بی پایان در راه مشکل گشایی مومنان و حاجت روایی آنان امر و دستور امام رضا علیه السلام در این رهنمود جاویدان الهی است .
امام رضا علیه السلام در جای دیگر فرموده اند : لایتم عقل امر مسلم حتی تکون فیه عشرخصال : ... لایسام من طلب الحوائج الیه (7 ) . عقل انسان مسلم کامل نمی شود تا این که ده خصلت در او باشد : ... از حاجت خواستن مردم از او ناراحت و خسته نگردد. براساس این گفتار امام هشتم علیه السلام خوشنودی و نشاط در راه روانمودن حاجات مردم از نشانه های کمال عقل هر مسلمان است . روی آوردن مردم به انسان برای طرح نیازهای گوناگون خویش نباید او را ناراحت و عصبانی نماید زیرا کمال عقل در تلاش برای پاسخ درست به نیازهای مردم و تامین حاجت های آنان است .
در حدیث دیگرامام رضا علیه السلام فرموده اند : التوددالی الناس نصف العقل (8 ) . اظهار دوستی با مردم نیمی از عقل است . برطبق این حدیث مهرورزی نسبت به مردم و رعایت لوازم مهرورزی آن قدر ارزش دارد که نشانه بزرگ خردورزی و برابر با نصف عقل است .
در حدیث دیگر امام رضا علیه السلام فرموده اند : اجل الخلائق واکرمهااصطناع المعروف واغاثه الملهوف و تحقیق امل الامل و تصدیق رجا الراجی والاستکثار من الاصدقا فی الحیاه والباکین بعد الوفاه (9 ) . بزرگ ترین و گرامی ترین صفت ها نیکی کردن به دیگران و پناه دادن به بی پناهان و فریادرسی غمدیدگان و رنجدیدگان و تحقق بخشیدن آرزوی آرزومندان و امید امیدواران و افزون ساختن دوستان در زندگی و گریه کنندگان پس از مرگ است . آن چه در این حدیث رضوی جلیل ترین و گرامی ترین صفت ها شناخته شده از مظاهر و آثار حرص در برآورده نمودن حاجت های مومنان است .
امام هشتم علیه السلام در رهنمودی دیگر فرموده اند : عونک للضعیف افضل من الصدقه (10 ) . کمک توبه ضعیف ویاری ناتوان بهتر از صدقه است . به حکم این حدیث رضوی هرچه صدقه ثواب داشته باشد یاری ناتوان بالاتر از آن را دارد.
در حدیث دیگر امام رضا علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم چنین نقل کرده اند : راس العقل بعدالایمان بالله التودد الی الناس و اصطناع الخیرالی کل بروفاجر(11 ) . سرعقل پس از ایمان به خدا مهربانی نمودن به مردم و نیکی و دوستی و خیرخواهی برای هر نیکوکار و بدکاراست .

حرص بر مسرور و خوشحال نمودن مومنان
حرص بر وارد نمودن سرور بر دل مومنان نیز دستور امام رضا علیه السلام است . علاقه شدید به خوشحال نمودن مومنان ازمکارم اخلاقی است . حرص برادخال سرور و سعی و کوشش در جهت خشنودی و سرور مومنان و شادکامی قلبی آنان یک اصل ارزشمند در فرهنگ رضوی است . قطعا انسان با ایمان تنها از کارهای خوب و انجام معروف خوشحال می گردد.او هرگز از منکرات و گناهان و کارهای زشت شاد و خوشحال نمی شود. بنابراین فرمان به مسرور نمودن قلبی مومنان فرمان بر انجام کارهای معروف و اقدامات مشروع و ارزشمند و تلاش در راه تامین حاجت های معقول و شرعی انسان های باایمان است .
حرص بردفع مکروه از مومنان
مکروه هر کار بد زشت و نفرت آور است امام رضا علیه السلام حرص بر دفع مکروه از مومنان را خواستار شده و مسلمانان را بر آن تشویق نموده اند. علاقه شدید به بازگرداندن مکروه از مومنان و مهار بدی ها و اعمال نفرت آور نسبت به آنان از صفت های زیبا و از اقسام حرص مقدس و ممدوح است . هر مسلمانی باید هر آن چه را برای خویش بد می شمارد برای مومنان جهان بد بشمارد و خود در برخورد با مومنان انجام ندهد و اگر دیگران نیز انجام دادند اقدام بر دفع بدی و مکروه از آنان بنماید. تمایل فراوان به این که به هیچ مومنی بدنگذرد و هیچ مومنی بد نبیند حرص پاک و پسندیده است .
نتیجه گیری
حقیقتی که با دقت و تامل در احادیث رضوی معطوف به نکوهش و ستایش حرص روشن می شود این است که حرص مطلقا بد نیست . تنها با حرص دنیوی و علاقه شدید به مال و ثروت دنیا و مظاهر پلید آن که مانع رشد رستگاری و سعادت و مهرورزی به انسان هاست باید مبارزه کرد و آن را کنار گذاشت اما حرص اخروی و تمایل به مهربانی و مهرورزی به بندگان خدا و علاقه فراوان به قضای حوائج مومنان و سرور آنان و دفع مکروه و بدی از آنان . همواره ارزشمند و مقدس و نشانه ایمان به خدا و کمال است . بنابراین ماپیروان امام رضا علیه السلام باید شیفته خدمت باشیم نه تشنه ثروت !.
1 ـ راغب اصفهانی ابی القاسم الحسن بن محمدبن المفضل المفردات فی غریب القرآن دفتر نشر کتاب چاپ دوم 1404 « ه ق ص .113 ناصر علی عبدالله المعجم البسیط ویرایش دوم دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد چاپ دوم 1380 ص 126
2 ـ النراقی محمد مهدی جامع السعادات موسسه الاعلمی للمطبوعات لبنان بیروت جامعه النجف الدینیه چاپ چهارم بی تا ج 2 ص 102 و ص .103
3 ـ علامه مجلسی محمدباقر بحارالانوار الجامعه لدر راخبارالائمه الاطهار علیهم السلام موسسه الوفا بیروت چاپ سوم 1403 ه ق 1982 م ج 78 ص 346
4 ـ علامه مجلسی بحارالانوار ج 78 ص 346
5 ـ شیخ صدوق ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین قمی ابن بابویه عیون اخبارالرضا علیه السلام ترجمه حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری درالکتب الاسلامیه تهران چاپ اول 1380 ج 1 ص 566
6 ـ علامه مجلسی بحارالانوار ج 78 ص 347
7 ـ الحرانی حسن بن علی بن الحسین بن شعبه تحف العقول موسسه النشر الاسلامی قم چاپ اول بیتا ص 442 علامه مجلسی بحارالانوار ج 78 ص 336
8 ـ ابن شعبه حرانی تحف العقول ص 443 علامه مجلسی بحارالانوار ج 78 ص 335
9 ـ الحلوانی ابوعبدالله الحسین بن محمدبن الحسن نزهه الناظر و تنبیه الخاطر تحقیق و ترجمه عبدالهادی مسعودی دارالحدیث قم چاپ اول 1383 ص 206 و ص 207 علامه مجلسی بحارالانوار ج 78 ص 355
10 ـ شیخ صدوق عیون اخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 31 و ص 32
11 ـ شیخ صدوق عیون اخبار الرضا علیه السلام ج 2 ص 35 
منبع: روزنامه جهموری اسلامی- 05/12/1387